Początki nowoczesnego polskiego gospodarstwa leśnego w zaborze pruskim datowane są na lata 40. XIX w., kiedy to Polacy z Wielkiego Księstwa Poznańskiego zaczęli pojawiać się na wyższych uczelniach leśnych, zwłaszcza w Królewskiej Saskiej Akademii Leśnej w Tharandcie i nieco później w pruskiej Akademii Leśnej w Eberswalde.
Pierwszym Polakiem w Wielkim Księstwie Poznańskim z wyższym wykształceniem leśnym był Hipolit Trąmpczyński, który w 1843 r. objął stanowisko nadleśniczego w lasach kórnickich Tytusa Działyńskiego. W 1866 r., dzięki staraniom Hipolita Trąmpczyńskiego i Hipolita Cegielskiego, prezesa Centralnego Towarzystwa Gospodarczego, wielkopolscy leśnicy utworzyli Wydział Leśny przy CTG, który w 1908 r. przekształcił się w Towarzystwo Leśne w Wielkim Księstwie Poznańskim. Na przestrzeni 52 lat działalności tej organizacji polskich leśników w Wielkopolsce (istniała do 1918 r.), decydującą rolę odegrali w niej kórniccy nadleśniczowie. Poza wymienionym Hipolitem Trąmpczyńskim byli to Józef Rivoli i Kazimierz Wojczyński. Wszyscy byli absolwentami Królewskiej Saskiej Akademii Leśnej w Tharandcie i swoją działalnością zapisali się złotymi zgłoskami na kartach historii polskiego leśnictwa doby zaborów i początków odrodzonej Rzeczypospolitej.
W nawiązaniu do 155. rocznicy powstania Wydziału Leśnego Centralnego Towarzystwa Gospodarczego, przypadającej w 2021 r., zrodził się pomysł upamiętnienia tych zasłużonych nadleśniczych kórnickich. W organizację tego przedsięwzięcia zaangażowały się następujące instytucje: Oddział Wielkopolski Polskiego Towarzystwa Leśnego, Fundacja Zakłady Kórnickie, Instytut Dendrologii Polskiej Akademii Nauk, Biblioteka Kórnicka Polskiej Akademii Nauk i Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu.
Z powodu różnorakich okoliczności zewnętrznych odsłonięcie pamiątkowej tablicy autorstwa Michała Woźniaka, upamiętniającej wymienionych wyżej nadleśniczych kórnickich, odbyło się z rocznym opóźnieniem – 6 czerwca br. na terenie Arboretum Kórnickiego Instytutu Dendrologii PAN. Jego odsłonięcia dokonali: Jerzy Flisykowski – przewodniczący OW PTL, Mariusz Grzybek – prezes zarządu Fundacji Zakłady Kórnickie, Andrzej Jagodziński – dyrektor Instytutu Dendrologii PAN, Katarzyna Woźniak – zastępca dyrektora Biblioteki Kórnickiej PAN oraz Andrzej Konieczny – dyrektor RDLP w Poznaniu. Uroczystość uświetnili swoją obecnością także: Janusz Dawidziuk – przewodniczący zarządu głównego PTL, Przemysław Pacholski – burmistrz gminy i miasta Kórnik, Robert Kuźmiński – prodziekan WLiTD UPP, oraz członkowie zarządu OW PTL: Małgorzata Mańka, Dariusz Gwiazdowicz, Jolanta Behnke-Borowczyk, Marlena Baranowska, Marlena Kowalkowska.
W programie okolicznościowego seminarium w Zamku Kórnickim znalazły się cztery wystąpienia: Przemysława Matusika, prof. UAM – „Centralne Towarzystwo Gospodarcze – w kręgu pracy organicznej i solidaryzmu społecznego”, Władysława Chałupki – „Działalność organizacyjne leśników polskich w Wielkim Księstwie Poznańskim”, Tadeusza Janickiego, prof. UAM – „Lasy Prowincji Poznańskiej i ich przejmowanie przez władze polskie w latach 1919–1922” oraz Jerzego Flisykowskiego – „Oddział Wielkopolski Polskiego Towarzystwa Leśnego współcześnie”. Teksty wystąpień wraz z krótkimi biogramami upamiętnionych nadleśniczych znalazły się w okolicznościowej publikacji, którą otrzymali uczestnicy seminarium.
Władysław Chałupka, Jerzy Flisykowski
Poniżej krótkie biogramy nadleśniczych:
HIPOLIT TRĄMPCZYŃSKI
Urodził się 6 VIII 1815 r. w Bojanicach koło Gniezna. Jak większość wybitnych Polaków z Wielkopolski, ukończył gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu. Po ukończeniu dwuletnich studiów na Królewskiej Saskiej Akademii Leśnej w Tharandcie w 1842 r. odbył roczną podróż po Europie, zapoznając się z leśnictwem w różnych krajach. Po powrocie objął w 1843 r. stanowisko nadleśniczego w lasach kórnickich Tytusa Działyńskiego. Chcąc podnieść kwalifikacje personelu leśnego w majątkach polskich, podsunął Działyńskiemu w 1845 r. myśl o zorganizowaniu polskiej wyższej szkoły leśnej w Kórniku, jednak realizację tego pomysłu uniemożliwiło powstanie 1846 r. Hipolit Trąmpczyński zorganizował wówczas w Kórniku oddział zbrojny, na czele którego udał się do Poznania, by walczyć o zdobycie Cytadeli. Powstańcy kórniccy wpadli w zasadzkę przy wjeździe na Most Chwaliszewski, a ciężko ranny Trąmpczyński został aresztowany i skazany w procesie berlińskim 17 XI 1847 r. na 25 lat twierdzy oraz utratę szlachectwa i majątku.
Uwolniony z więzienia w czasie Wiosny Ludów w 1848 r., wrócił w Poznańskie i podjął pracę – tym razem w lasach zaniemyskich Heliodora Skórzewskiego. W 1866 r., po usilnych staraniach, doprowadził do powstania Wydziału Leśnego Centralnego Towarzystwa Gospodarczego w Wielkim Księstwie Poznańskim i został wybrany jego prezesem.
Od 1858 r. Hipolit Trąmpczyński był członkiem zwyczajnym Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, a od 1864 r. członkiem honorowym Towarzystwa Rolniczo-Przemysłowego w Gostyniu.
Hipolit Trąmpczyński opublikował wiele różnych artykułów fachowych na łamach „Ziemianina” „Gazety Rolniczej”, „Sylwana” i innych czasopism, szerząc nowoczesną wiedzę o leśnictwie wśród właścicieli lasów i słabo wówczas wykształconych leśników. Ostatni, opublikowany w lutym 1867 r. tekst miał charakter programowy i wytyczał Wydziałowi Leśnemu kierunki pracy na przyszłość. Okazało się, że stał się on swoistym testamentem Hipolita Trąmpczyńskiego, który w pełni sił zmarł nagle 29 V 1867 r. w Ulejnie koło Środy.
JÓZEF RIVOLI
Urodził się 3 października 1838 w Nowej Wsi pod Swarzędzem. Maturę uzyskał w gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu, po czym w 1858 r. rozpoczął praktykę w pruskich lasach państwowych w Bolewicach.
W 1860 r. Józef Rivoli podjął studia w Królewskiej Saskiej Akademii Leśnej w Tharandcie, które ukończył w 1862 r. W 1863 r. objął stanowisko nadleśniczego w dobrach kórnickich Jana Działyńskiego, który w 1870 r. uczynił go swoim plenipotentem i zarządcą całego swego majątku. Poza działalnością gospodarczą Józef Rivoli prowadził także ożywioną działalność społeczną. W 1868 roku założył w Kórniku jedno z pierwszych w Wielkim Księstwie Poznańskim polskich kółek rolniczych, do którego należało około 140 członków. Rok później założył Kasę Oszczędności i Pożyczek, a w 1873 roku został dyrektorem spółki akcyjnej ds. handlu żelazem „Pług”, założonej z inicjatywy Zygmunta Celichowskiego. Wygłaszał wiele odczytów na temat zasad nowoczesnego rolnictwa, mechanizacji pracy, ale także o wychowaniu młodzieży, języku i kulturze polskiej.
Należał do założycieli Wydziału Leśnego, utworzonego przy Centralnym Towarzystwie Gospodarczym w 1866 r., pełniąc najpierw funkcję wiceprezesa, a później prezesa w latach 1881-1918. W 1876 roku zaczął wydawać własnym nakładem miesięcznik „Przegląd Leśniczy”, który docierał również do Królestwa Polskiego i do Galicji.
Po odejściu z Kórnika w 1876 r. zajmował się m.in. urządzaniem lasów i nadzorowaniem gospodarstwa leśnego na terenach całej dawnej Rzeczpospolitej. Odbył też wiele podróży naukowych krajowych i zagranicznych, m.in. w Tatry i Karpaty, do Portugalii, Norwegii, Szwecji, Szwajcarii, Algierii, Włoch oraz kilkakrotnie do Hiszpanii. Publikacja naukowa na temat lasów w Portugalii wydana w języku niemieckim w 1880 r. przyniosła Rivolemu europejski rozgłos i komandorię orderu „De Nostra Senhora da Conceiçâo”, przyznanego w 1886 r. przez króla Portugalii Ludwika I.
W 1877 r. we Lwowie stanął w szeregu inicjatorów powołania do życia galicyjskiego Towarzystwa Leśnego, opracowując wraz z Henrykiem Strzeleckim i Ernestem Tillem statut dla tego towarzystwa. W 1907 r. przewodniczył w Krakowie obradom I Ogólnego Zjazdu Leśników Polskich z trzech zaborów, a w 1909 r. za swoje zasługi otrzymał godność członka honorowego Galicyjskiego Towarzystwa Leśnego.
Po odzyskaniu niepodległości po I wojnie światowej, aktywnie włączył się w organizację Sekcji Leśnej na Wydziale Rolniczo-Leśnym Wszechnicy Piastowskiej w Poznaniu, jako pierwszy prodziekan Wydziału i wykładowca kilku przedmiotów oraz autor podręczników akademickich.
Jego ogromne zasługi naukowe i organizacyjne zostały docenione w 1922 r., kiedy to wraz z Marią Skłodowską-Curie i Romanem Dmowskim otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Poznańskiego. Rok później Rzeczpospolita nagrodziła go Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta.
Życie Prof. Józefa Rivolego dobiegło końca 16 lutego 1926 r. Jego osobę i dokonania upamiętniają m.in. pomnik na terenach Wydziału Leśnego Uniwersytetu Przyrodniczego na Sołaczu w Poznaniu oraz symboliczny nagrobek na cmentarzu parafii św. Jana Vianney’a przy ul. Lutyckiej. Wraz z wybitnym leśnikiem galicyjskim Henrykiem Strzeleckim stał się także patronem prestiżowego Medalu PRO BONO SILVAE, przyznawanego przez Polskie Towarzystwo Leśne za wybitne zasługi dla polskiego leśnictwa.
KAZIMIERZ WOJCZYŃSKI
Urodził się 30 grudnia 1875 r. w Kłodzisku koło Wronek, gdzie jego ojciec Ignacy był nadleśniczym. W latach 1899-1900 roku studiował w Królewskiej Saskiej Akademii Leśnej w Tharandcie. Po ukończeniu studiów, 1 października 1900 r., rozpoczął pracę w lasach kórnickich na stanowisku adiunkta. Po śmierci nadleśniczego Hipolita Janowskiego w 1903 r., Władysław Zamoyski, właściciel dóbr kórnickich i zakopiańskich, powierzył mu zarząd swych lasów kórnickich.
Udzielał się także aktywnie w pracy Wydziału Leśnego Centralnego Towarzystwa Gospodarczego. Na trójzaborowym I Zjeździe Leśników Polskich w Krakowie w 1907 r. został wybrany w skład Komisji do opracowania ujednoliconej terminologii leśnej dla wszystkich dzielnic rozbiorowych Polski, W1908 r., po przekształceniu się Wydziału Leśnego CTG w Towarzystwo Leśne w Wielkim Księstwie Poznańskim, został wybrany członkiem zarządu i pełnił funkcje sekretarza, skarbnika i bibliotekarza; należał do ścisłego grona współpracowników prezesa Towarzystwa – Józefa Rivolego.
Za zgodą Władysława Zamoyskiego i pod auspicjami Towarzystwa Leśnego Kazimierz Wojczyński rozpoczął w 1908 r. organizowanie corocznych kursów dla borowych w Kórniku wg opracowanego przez siebie programu. W sześciu kursach, które odbyły się przed wybuchem I wojny światowej, przeszkolonych zostało około 150 leśników. Kursy te, z przerwą na lata I wojny światowej, odbywały się w Kórniku do lat 30. XX wieku.
Po odrodzeniu Rzeczypospolitej, Kazimierz Wojczyński podejmuje w 1920 r. nowe wyzwanie, obejmując stanowisko kierownika powstałej Państwowej Szkoły dla Leśniczych w Margoninie, gdzie pełnił również funkcję nadleśniczego. W sierpniu 1929 r. przeniósł się do Międzychodu, gdzie objął stanowisko nadleśniczego; tam też przeżył okupację niemiecką. Po II wojnie światowej był wykładowcą w Leśnym Ośrodku Szkoleniowym w Goraju, a po przejściu na emeryturę w 1950 r. przeniósł się do Czarnkowa, gdzie do września 1958 r. pracował w Wydziale Rolnictwa i Leśnictwa Prezydium Powiatowej Rady Narodowej. Samotny i schorowany zamieszkał w 1963 r. w Zakładzie „Caritas” w Wieleniu nad Notecią. Tutaj zakończył życie 18 stycznia 1967 r. i został pochowany na cmentarzu Zakładu w Wieleniu.
