Szkoła wyższa, politechnika, uniwersytet, instytut – to wszystko nazwy, którymi określano i określa się uczelnie nie tylko w Polsce. Takie też różne nazwy miały uczelnie kształcące leśników w drugiej połowie XIX w. i w pierwszej połowie XX wieku. Na ziemiach polskich były cztery: w Puławach, we Lwowie, w Warszawie oraz w Poznaniu. Temat odznak związanych z tymi uczelniami nie jest jeszcze w pełni rozpoznany, a te nieliczne odznaki i pamiątki, do których udało mi się dotrzeć, niech będą przyczynkiem do dalszych poszukiwań, by mogło powstać wyczerpujące opracowanie na ten temat.

Opisując odznaki, nie sposób pominąć krótkiego rysu historycznego samych uczelni. Ponadto, poza odznakami związanymi z daną uczelnią, w tej odsłonie Leśnych kolekcjonerów zostaną pokazane zdjęcia, legitymacje i inne zabytki.

Puławy

W XIX w., po kolejnych przekształceniach, uczelnią kształcącą leśników na terenie byłego Królestwa Polskiego był ustanowiony przez cara 8 czerwca 1869 r. ИНСТИТУТ СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА И ЛЕСОВДСТВА (Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa) w Новой-Алексяндрия, bo taką nazwę nosiły wtedy Puławy. Był to półwyższy zakład naukowy przygotowujący wykształconych gospodarzy wiejskich i leśników. Mieścił się w zabudowaniach dawnego Pałacu Czartoryskich (fot. 1). Językiem wykładowym był język rosyjski i niestety z każdym rokiem ograniczano udział studentów narodowości polskiej. Instytut dysponował jednym z najlepszych muzeów rolniczych w Rosji i Europie, a także miał trzy laboratoria, 20 biur, klinikę weterynaryjną, stację meteorologiczną, gospodarstwa doświadczalne (mleczne i trzy uprawne), szklarnie, szkółki leśne, bibliotekę i czytelnię (ok. 200 czasopism). W 1914 r. Instytut został ewakuowany do Charkowa.

Jedną z nielicznych pamiątek po polskich studentach uczęszczających do Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa jest odznaka absolwentów z 1886 roku. Odznaka wykonana jest w srebrze, w kształcie okrągłego, ażurowego medalika. Na awersie – w wieńcu – widać skrzyżowane kosa, szpadel i grabie, oplecione wstęgą z wygrawerowanym napisem: ŻYJMY, WIERZMY, PRACUJMY, PUŁAWY. Na rewersie: AGRONOMI, LEŚNICY, 1886, a u góry jest uszko służące do przyczepienia odznaki do ubrania (fot. 2).

W 1892 r., dzięki staraniom dyrektora – W. W. Dokuczajewa, Instytut uzyskał prawa, które uczyniły go równym innym uniwersytetom w Rosji. W związku z powyższym studentów obowiązywało stosowne umundurowanie. Co o nim wiemy?

Zachował się następujący opis mundurków studentów Instytutu w Puławach w latach 1892–1917: Czapka z czarnego materiału, z czarnym aksamitnym paskiem i trzema zielonymi lamówkami, ze srebrną odznaką wykonaną z akcesoriów agrotechnicznych i leśnych [kosa, grabie, dwa widelce pomiarowe, przeplatane gałązką dębu] (fot. 3). Surdut w formie półpłaszcza, z gładkim tyłem, bez patki z tyłu, z czarnej tkaniny, dwurzędowy, z zieloną lamówką z przodu, kołnierz aksamitny, wykładany zieloną lamówką z ww. napisem przy końcach, na mankietach rękawów również zielona lamówka, srebrne guziki z wizerunkiem godła państwowego, po 6 z każdego przodu. Naszywki naramienne poprzeczne, czarne, aksamitne, z zieloną obwódką dookoła i srebrną naszywką pośrodku, składającą się z liter „I.N.A.” [Instytut w Nowej Aleksandrii]. Latem dopuszcza się noszenie surduta z szarej tkaniny, z takimi samymi naramiennikami i guzikami. Spodnie granatowo-szare, z zieloną lamówką (sukno kawaleryjskie). Płaszcz czarny, krój wojskowy, bez lamówki, ze srebrnymi guzikami i poprzecznymi naramiennikami, jak na surducie. Na końcach kołnierza znajdują się klapki, czarne, aksamitne, z zieloną okrągłą lamówką i jednym małym guzikiem. Zimą do płaszcza dopuszcza się ciepły kołnierz wykonany z czarnej skóry jagnięcej. Krawat czarny jedwabny z małą kokardką. Buty na zajęciach praktycznych oraz w deszczową pogodę dopuszczalne są zwykłe, ale wysokie (błotne) buty. Baszłyk – wykonany z tkaniny wielbłądziej. Rękawiczki białe lub jasnoszare, zamszowe.

Powyższy opis zatwierdzony przez Radę Najwyższą 15 września 1892 r. opublikowany został w Kompletnym zbiorze praw Imperium Rosyjskiego z 1892 r., nr 8919.

Pierwsze Koło Leśników

Polscy studenci, jak wynika ze wspomnień, na uczelni mieli swoją własną organizację – „koło”, co oznaczało krąg. Można się domyślić, że to jedno z pierwszych Kół Rolników i Leśników. Zawsze można ich było rozpoznać po ubiorze. Zamiast munduru: носили так называемую „кланку” – тужурку с красными, синими или зелеными отворотами, фуражку- „конфедератку”, высокие сапоги и дубовую палку-полянку с серебряным наконечником [nosili kurtkę z czerwonymi, niebieskimi lub zielonymi klapami, czapkę „konfederacką”, wysokie buty i dębowy kij ze srebrnym czubkiem]. Był to bardzo piękny kostium, który Rosjanie również uwielbiali nosić. Zarówno dla Polaków, jak i dla Rosjan, był wyrazem protestu, niezgody na istniejący porządek. Koło także miało swoją odznakę…

Zaprezentowana na fot. 4, 4a i 4b odznaka pochodzi z przełomu wieków XIX i XX i jest to prawdopodobnie odznaka pierwszego w historii Koła Leśników, które powstało w Instytucie Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa w Puławach.

Odznaka jest w kształcie pionowej owalnej tarczy, pośrodku której widnieje okazałe drzewo z liśćmi dębowymi, a po bokach pnia są duże litery „KL” (KOŁO LEŚNIKÓW). Nad tarczą umieszczono trzy żołędzie i gałązki dębowe, natomiast pod nią są trzy szyszki i gałązki jedliny; wymiary: 21 × 30 mm. Z tyłu został umieszczony słupek z gwintem i nakrętką motylkową z napisem: S. Lipczyński Warszawa.

Stanisław Lipczyński (1863–1939) założył pracownię grawerską w 1890 r. przy ul. Marszałkowskiej 149 w Warszawie i wykonywał ordery, odznaki wojskowe, cywilne, sportowe, medale, monogramy, żetony, ozdoby na papierośnice itp.

Puławscy absolwenci

W celu zintegrowania Polaków, którzy ukończyli instytut, w czerwcu 1911 r. powołano Stowarzyszenie Wychowańców Byłego Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa w Puławach. Celem tej organizacji było: Utrzymywanie ścisłej łączności pomiędzy członkami Stowarzyszenia i ich rodzinami, wspólne obrady członków nad sprawami, dotyczącymi ich działalności naukowej i zawodowej, pośrednictwo w wyszukiwaniu pracy oraz udzielania pożyczek i zapomóg potrzebującym członkom Stowarzyszenia.

Miało ono także własną pieczęć oraz siedzibę w Warszawie. Stowarzyszenie aktywnie działało w dwudziestoleciu międzywojennym. I z tego też okresu pochodzi jedna z nielicznych pamiątek.

Jest to odznaka w formie dwustronnego medalika, wykonana w srebrze. Odznaka ma kształt owalny, u góry jest uszko do przyczepienia, np. jako dewiza do zegarka. Na awersie, po bokach, umieszczone zostały: gałązka dębowa i kłos zboża związane kokardą, pomiędzy którymi na promienistym tle pokrytym zieloną emalią napis: 1869 PUŁAWY 1915, a na rewersie: AGRONOMI i LEŚNICY (fot. 5 ).