Odkryć w lasach nieznane dotąd zabytki historii? Jak najbardziej! Dzięki wiązce lasera przenikającej warstwę drzew, pod którą kryją się niewidoczne gołym okiem ślady dawnej działalności człowieka. A wszystko to w ramach finansowanego przez MNiSW projektu badawczego „Laserowi Odkrywcy”.

Lasy Państwowe zarządzają prawie 1/3powierzchni naszego kraju – to wiedzą z pewnością wszyscy. Nie wszyscy jednakzdają sobie sprawę, że lasy skrywają wiele skarbów. I nie chodzi opozagospodarcze funkcje lasu czy dary natury, ale o skarby historii –grodziska, zapomniane szlaki komunikacyjne, wygasłe mielerze, opuszczonekopalnie, dawno wyludnione osady ludzkie i wszystkie inne pozostałości poprzodkach, stanowiące jakże ważne i cenne dziedzictwo kulturowe, któregozachowanie (zgodnie z Ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami) leży winteresie społecznym. Użytkowane przez setki lat w ten sam sposób, porośnięteobecnie gęstym dywanem lasu, obszary stanowią idealne miejsce i formę, by chronićtajemnice zamierzchłych czasów, których odkrycie jest często poza zasięgiemtradycyjnych metod prospekcji stosowanych przez naukowców.

Obszary badań na tle województwa świętokrzyskiego                      Źródło: http://laserowiodkrywcy.pl

Zamiast łopaty

Rozwój technologiczny ostatnich latsprawił, że część z nich powoli wychodzi na światło dzienne za sprawą… światłalasera. Popularność lotniczego skanowania laserowego obejmuje coraz więcejdziedzin życia, a także dyscyplin naukowych, wielkimi krokami poszerzajączasięg zastosowania, również na polu poszukiwań archeologicznych.

Badania dziedzictwa kulturowego w lasachpolskich mają już dość długą historię. Sprzyjające warunki i poprawa rozwojudziałalności badawczej na terenach leśnych w ostatnich latach wiążą się m.in. zprojektem ISOK (Informatyczny System Osłony Kraju), który objął zasięgiem jużponad 60% terytorium kraju. Wprawdzie jego główne założenia sprowadzają się dotworzenia map zagrożenia powodziowego na podstawie danych źródłowych(dokładnych pomiarów przestrzennych), które jednak, jak się okazuje, mogą byćwykorzystywane znacznie szerzej.

Dostępne za stosunkowo niewielkiepieniądze, o niespotykanej dotąd dokładności, dane z lotniczego skanowanialaserowego podbijają serca miłośników historii.

Wiązka lasera dzięki specyficznymwłaściwościom, posiada niezwykłą zdolność przenikania przez warstwę drzew, podktórą kryją się niezauważone ślady dawnej działalności człowieka.

Nowo odkrywane obiekty zabytkowe, za sprawąskanowania laserowego i narzędzi geoinformatycznych, poszerzają bazęewidencyjną i naszą wiedzę na temat przeszłości. Zarazem jednak skłaniają donamysłu nad dalszą działalnością osób i instytucji zarządzających lasami, któraw obliczu licznych odkryć wymaga pewnych (zasadniczych) zmian.

Zdjęcie lotnicze na tle numerycznego modelu terenu i numerycznego modelu obiektu – okolice  Kuczek, gm. Uniejów, woj. łódzkie. Wyraźnie widoczne różnice wysokościowe terenu (mikrorzeźba) związane z obecną i przeszłą działalnością człowieka Źródło: MGGP Aero – Zapłata, Sławik 20140

Leśnik jak kustosz

Sprawy poszukiwania i dokumentowaniastanowisk archeologicznych reguluje przede wszystkim Ustawa z 23 lipca 2003 r.O ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, a także Rozporządzenie MinistraKultury z 27 lipca 2011 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, robótbudowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych, a także innychdziałań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznychi poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych, jak również innezapisy prawne, w tym Ustawa o ochronie gatunków rolnych i leśnych z 3 lutego1995 roku.

Nowoczesne i obszerne rozpoznawaniedziedzictwa kulturowego, a także zapisy prawne, które m.in. zobowiązująwłaściciela, jednostkę organizacyjną lub posiadacza zabytku (wpisanego dorejestru) do opieki nad nim, tworzą dość specyficzną i niespotykaną dotąd sytuację,stawiającą leśników przed nowymi wyzwaniami.

	Przykładowa wizualizacja mapy cieniowej powstałej na bazie Numerycznego Modelu Terenu wygenerowanego na podstawie lotniczego skanowania laserowego. Widoczne zarysy owalnych obiektów, będące najprawdopodobniej pozostałością po konstrukcjach z przeszłości
Źródło: http://laserowiodkrywcy.pl

Rodzi to np. obowiązek szerszego zakresudziałań zabezpieczających czy ochronnych w odniesieniu do całego zasobu nowoodkrytych zabytków na terenach leśnych, skłaniając momentami doprzeformułowania dotychczasowych praktyk. Takie okoliczności zmuszają dodostosowania się do bieżącej sytuacji i podejmowania dodatkowych działańzabezpieczających zabytki przed zniszczeniem czy uszkodzeniem w związku zprowadzoną dotychczas gospodarką leśną.

Obwarowane przepisami i chronione prawemobiekty archeologiczne stanowią zasób zabytkowy, którego ochrona nie musijednak stać w sprzeczności np. z prowadzeniem codziennej gospodarki leśnej.Warto zatem już teraz zastanowić się, jak rozwijać wzajemną współpracęśrodowiska archeologów i leśników, aby uwzględnić w planach gospodarowanialasami cenne dziedzictwo kulturowe. Najlepszym rozwiązaniem jest zrównoważona iprzemyślana działalność, która ze strony leśników dostrzega znaczenie ipotrzebę ochrony zasobów zabytkowych, a ze strony archeologów i konserwatorówwidzi konieczność współpracy na rzecz dalszego rozwoju lasów.

Odkryć może każdy!

Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom i starającsię wytyczyć drogę do wspólnych działań, jesienią ub. roku ruszył finansowanyprzez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego projekt „Laserowi Odkrywcy”(laserowiodkrywcy.pl). To innowacyjny, społecznościowy projekt badawczy,wykorzystujący dane ALS, którego głównym beneficjentem jest Instytut BadawczyLeśnictwa wraz z Fundacją Geohistoria, wspierany dodatkowo przezprzedstawicieli środowiska archeologicznego i konserwatorskiego m.in. zUniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego oraz specjalistów z Fundacji NewSpace.

Poza wspólnymi działaniami pomiędzyprzedstawicielami leśników i archeologów, pomysłodawcy projektu postanowilizaprosić do udziału w badaniach społeczeństwo, wykorzystując jego potencjał, azarazem zwiększając zainteresowanie i świadomość w zakresie ochrony zabytków –w końcu lasy i zabytki to nasze wspólne dobro. Inicjatywę postanowionozrealizować w sposób nietypowy i jakże nowatorski. Przedsięwzięcie skierowanejest przede wszystkim do młodych adeptów nauki, ale także do osób, którechciałyby przyczynić się do odkrycia nieznanych dotąd obiektów zabytkowych naobszarze woj. świętokrzyskiego.

Głównym celem projektu jest nieinwazyjneposzukiwanie i dokumentowanie obiektów archeologicznych i historycznychznajdujących się na obszarach leśnych. Uczestnicy projektu będą mogli wwirtualny sposób zajrzeć pod okap drzewostanu i sprawdzić, czy przypadkiemrosnący na danym obszarze las nie skrywa interesujących niespodzianek zprzeszłości. Tajemnic, które przy zastosowaniu tradycyjnych metod badawczychmiałyby zdecydowanie mniejszą szansę na odkrycie. Tak rysująca się współpracaspecjalistów ze społeczeństwem wkracza obecnie w kolejne fazy przedsięwzięcia –odnotowujemy już pierwsze odkrycia obiektów zabytkowych.

Radomir Bałazy, Rafał Zapłata