Mechanizm powstawania uszkodzeń lasu przez zwierzynę ma charakter kompleksowy. Za jego nasilenie odpowiedzialne są (szczególnie gdy występują równolegle) różne czynniki środowiskowe – niedobór żeru, okresowy niepokój, ekstremalne temperatury, zalegająca, gruba pokrywa śnieżna.

Gatunki jeleniowate takie jak sarna,daniel, jeleń czy łoś powodują w lasach gospodarczych systematyczneuszczuplenie biomasy, istotnie wpływając na ich stan. Nasilenie uszkodzeńmożemy ograniczyć przez mądre i racjonalne gospodarowanie populacjami. Polegato przede wszystkim na utrzymaniu optymalnego zagęszczenia zwierząt oraz naodpowiedniej regulacji struktury przestrzennej, wiekowej i płciowej. Znaczącywpływ na liczebność jeleniowatych, a tym samym na zmniejszenie uszkodzeń, możemieć występo-wanie w środowisku leśnym dużych drapieżców, w szczególnościwilka.
Na zmniejszenie uszkodzeń ma równieżistotny wpływ polepszenie warunków pokarmowych, a przede wszystkim ograniczenienasilenia nadmiernej penetracji środowiska przez człowieka.
Żeby zmniejszyć ujemne oddziaływaniewspomnianych roślinożerców, stosuje się zabiegi ochronne. Począwszy odzabezpieczeń chemicznych i mechanicznych pojedynczych sadzonek, aż do zabiegównajbardziej kosztownych, którymi są grodzenia całych powierzchni.
W ostatnich latach obserwuje się powolne,lecz ciągłe zwiększenie liczebności jeleniowatych. Dalszemu ich wzrostowi możesprzyjać stopniowy wzrost lesistości naszego kraju oraz zagospodarowanienieużytków rolnych wspomagane przez fundusze unijne.

Zgryzanie i spałowanie

Nasilenie uszkodzeń, mimo podobnychwarunków siedliskowych, bywa różne. Zdarza się, że przy małym zagęszczeniuzwierzyny uszkodzenia są pokaźne i odwrotnie – przy dużym, gospodarczo znośne.Istotny wpływ na różne ich nasilenie ma oddziaływanie wybranych czynnikówśrodowiskowych, takich jak: stan pogody, niepokój powodowany przez człowieka,które wpływają znacząco na dostępność pokarmu w okresach fenologicznych –odpowiadających porom roku.
Wśród różnych rodzajów uszkodzeń możemywyróżnić: spałowanie, osmykiwanie, zgryzanie, czemchanie, łamanie, obijanie,wydeptywanie, a nawet wyrywanie pojedynczych sadzonek.
Z gospodarczego punktu widzenianajistotniejszy wpływ na stan odnowień i jakość techniczną drewna ma przedewszystkim zgryzanie oraz spałowanie. Jeleniowate o każdej porze roku – z różnąintensywnością – penetrują powierzchnie otwarte, podokapowe i młodniki.Znajdują tu: rośliny zielne, trawy, porosty, mchy, jak również pędy orazpączki, siewek i sadzonek krzewów i drzew leśnych.
Sadzonki i siewki narażone są na zgryzanieod momentu posadzenia lub skiełkowania aż do chwili, kiedy pęd wraz z pączkamiosiągnie wysokość uniemożliwiającą poszczególnym gatunkom swobodny do niegodostęp. W przypadku jelenia wynosi ona ok. 2 m, daniela – 1,5 m, a sarny 1,2 mwysokości. Szczególnie intensywnie zgryzane są młode pędy wiosną, z uwagina mały udział włókna i monoterpenów wprzypadku gatunków iglastych. Najbardziej narażone na zgryzanie są drzewkarosnące na obrzeżach upraw oraz powierzchnie odnowieniowe usytuowane przygranicy polno-leśnej. Drzewka z uszkodzonym pędem głównym przyjmująnieprawidłową formę, co objawia się skrzywieniem strzały, wielopędowością ipowstawaniem krzaczastych form. W skrajnych przypadkach dochodzi nawet doobumarcia pojedynczego egzemplarza.
Kolejnym bardzo istotnym rodzajem uszkodzeńjest spałowanie. Spałuje przede wszystkim jeleń, gatunek bardziej podatny naantropopresję. Niepokój czasowy powodowany przez człowieka zmusza go dodłuższego niż zwykle przebywania w miejscach dziennych ostoi, którymi są bardzoczęsto zwarte uprawy leśne oraz młodniki. Zdobywa on tam pożywienie przezspałowanie młodych drzewek. Dolną granicą wiekową spałowania sadzonek stanowimoment, kiedy pojedyncze drzewko jest na tyle stabilne, że zwierzyna przy pomocy dolnych siekaczyodrywa płaty młodej kory wraz z łykiem. W przypadku gatunków iglastych wynosiona pięć lat. Górna granica wiekowa spałowania jest związana z grubością korypojedynczych drzewek. Gruba korowina nie pozwala, aby jelenie czy łosieswobodnie ją zdzierały. W przypadkumodrzewia wynosi ona ok. 15, sosny – 20, świerka – 50, a buka nawet 60lat. Spałowanie podzielić możemy, w zależności od pory roku, na letnie izimowo-wiosenne. Występuje ono zazwyczaj w okresach niedoboru tradycyjnej bazy żerowej, w połączeniu z penetracjąśrodowiska leśnego przez człowieka. Skutkiem spałowania pojedynczych drzewekjest pojawienie się zabitek lub zgnilizny wewnętrznej, jak również zamieranie pędu głównegosadzonek. Powoduje to trwałe krzywizny części odziomkowej strzał.

Niedobór żeru

Jedną z istotnych przyczyn występowaniasezonowych uszkodzeń lasu jest m.in. niedobór żeru, okresowy niepokój(polowania, zbiór grzybów i poszukiwanie zrzuconych poroży), ekstremalnetemperatury (zarówno dodatnie, jak i ujemne), zalegająca gruba pokrywa śnieżnaoraz równoległe oddziaływanie wymienionych wyżej czynników. Mechanizmpowstawania uszkodzeń lasu przez zwierzynę ma charakter kompleksowy, a za jegonasilenie odpowiedzialne są m.in. niezależne od siebie wspomniane czynnikiśrodowiskowe. Podstawową przyczyną powstawania uszkodzeń jest zapotrzebowaniena pokarm. Potrzeby energetyczne jeleniowatych zmieniają się w zależności odokresów fenologicznych, warunków atmosferycznych, silnej antropopresji, wieku istanu fizjologicznego zwierząt.
Pobieranie i przeżuwanie pokarmu odbywa sięu jeleniowatych – w zależności od pory roku – kilka razy na dobę i wymagadużego spokoju w łowisku. Wspomniane gatunki posiadają wyspecjalizowany układpokarmowy, który przystosował się do wykorzystania dużej ilości zjadanegopokarmu, ubogiego w łatwo przyswajalne substancje odżywcze, obfitującegonatomiast w substancje włókniste. Najbardziej wzmożone zapotrzebowaniepokarmowe występuje u jeleniowatych na wiosnę. Ma ono bezpośredni związek zostatnią fazą ciąży u samic i późniejszą laktacją oraz budową poroża u samców.Dlatego procesy te u większości jeleniowatych mają miejsce w okresie ogólnejdostępności pokarmu oraz małej penetracji środowiska leśnego przez człowieka.Jeleniowate poszukują składników soczystych i dostępnych, którymi są m.in.młode pędy drzew i krzewów – uszkadzając je przez zgryzanie.

Niskie temperatury i deficyt wody

W miesiącach, kiedy występuje niedobórpokarmu – w okresie zimy i przedwiośnia – w połączeniu z niską temperaturą,której towarzyszy często pokrywa śnieżna, dieta jeleniowatych składa sięgłównie z żeru pędowego i krzewinek. Jeżeli dojdzie jeszcze czynnik niepokoju –w postaci polowań zbiorowych i penetracji lasu przez poszukiwaczy zrzutów –zwierzyna koncentruje się we fragmentach łowisk zapewniających jej względnyspokój. Następstwem tego zjawiska jest nierównomierne jej rozmieszczenie,któremu towarzyszą znaczne uszkodzenia drzewostanów. Jeleniowate poszukująskładników zastępczych i dostępnych, którymi są pędy i młoda kora drzew, atakże pączki. Szczególnie trudne warunki pokarmowe dla jeleniowatych mająmiejsce podczas wystąpienia zaskorupiałej pokrywy śnieżnej (zwanej oblaszczką).W sytuacji kiedy towarzyszą jej niskie temperatury i okresowy niepokój,dochodzi do znacznych uszkodzeń młodników.
W miesiącach letnich występują częstookresowe susze. Jeleniowate są zmuszone do systematycznego uzupełnianiadeficytu wody, która jest im niezbędna do mikrobiologicznego trawienia w żwaczu i wydzielania śliny. Gdywystępuje jej niedobór, zwierzęta są mniej aktywne, a brak wody częściowouzupełniają przez spałowanie bogatego w soki, niezdrewniałego łyka drzew.Zjawisko to występuje wraz z niepokojem wywołanym przez zbieraczy grzybów.Areał bytowania zwierzyny kurczy się, co doprowadza do zbyt długiego jejprzebywania w miejscach zapewniających jej względny spokój – najczęściej wjednogatunkowych młodnikach – gdzie znajduje młodą korę drzew, którą zjada,spałując młode drzewka.
Poza wspomnianym mądrym i racjonalnymgospodarowaniem populacjami jeleniowatych, polegającym przede wszystkim nautrzymywaniu optymalnego zagęszczenia zwierząt, bardzo ważne jest techniczniewłaściwe wykonywanie prac pielęgnacyjnych i pozyskania drewna, zapobiegającychnadmiernym uszkodzeniom lasu przez zwierzynę. Kalendarz i technika wykonywaniatych prac powinna uwzględniać stanyzwierzyny, omówione czynniki środowiskowe, jak i okresy największego nasileniauszkodzeń drzewostanów w cyklu rocznym. Zabiegi gospodarcze powinno sięplanować, biorąc pod uwagę wymogi żerowegatunków jeleniowatych w celu prawidłowej i bezkolizyjnej – z celamigospodarczymi lasu – ich egzystencji.

Andrzej Stróżczyński, Nadleśnictwo Świebodzin