Rozpoczynamy cykl, w którym weźmiemy pod lupę zagadnienia, którymi zajmuje się na co dzień Biuro Nasiennictwa Leśnego. Rozpoczynamy od leśnego materiału podstawowego.

Pochodzenie sadzonek wprowadzanych do obrotu, a następnie wykorzystywanych do zakładania upraw leśnych, nie jest przypadkowe. Musi być to materiał najwyższej jakości, dopasowany do miejsca uprawy pod względem przyrodniczym oraz spełniający potrzeby produkcyjne. Jakość materiału rozmnożeniowego ocenia się na podstawie jakości drzew, z jakich jest pobierany, a ocenie podlega stan sanitarny, odporność, zagrożenie populacji i potrzeba jej ochrony, różnorodność oraz przydatność produkcyjna. Do wyboru obiektów stosuje się selekcję populacyjną (wybór drzewostanów) oraz selekcję indywidualną (wybór pojedynczych osobników). Właściwie przeprowadzona selekcja nie zaburza w dłuższej perspektywie naturalnych procesów w środowisku leśnym i – co ważne – ogranicza ryzyko hodowlane.

Nie tylko leśnicy

W sprawy związane z selekcją zaangażowani są zawodowo nie tylko leśnicy i przyrodnicy oraz firmy współpracujące z LP, lecz także właściciele prywatnych lasów oraz prywatne firmy i rolnicy produkujący materiał rozmnożeniowy na cele leśne.

Drzewostany, grupy drzew, drzewa lub założone z nich sztuczne obiekty wytypowane do pozyskiwania nasion albo części roślin stanowią leśny materiał podstawowy (LMP), który rejestrowany jest w Krajowym Rejestrze Leśnego Materiału Podstawowego (KRLMP). Listę gatunków drzew leśnych, które są rejestrowane w KRLMP, znajdziemy w załączniku do ustawy o leśnym materiale rozmnożeniowym.

W KRLMP ewidencjonowane są drzewostany nasienne (znane leśnikom jako gospodarcze drzewostany nasienne i wyłączone drzewostany nasienne), źródła nasion (grupy drzew), pojedyncze drzewa mateczne (kiedyś nazywane drzewami doborowymi) oraz zakładane z nich plantacje nasienne (w tym plantacyjne uprawy nasienne), klony lub mieszanki klonów. Leśny materiał rozmnożeniowy (lmr) pozyskiwany z LMP może być szeroko wykorzystywany na cele leśne i inne niż leśne. Jednak do obrotu na cele leśne, a następnie do wykorzystania w uprawach leśnych lub projektowanych jako leśne (np. na terenach pokopalnianych rekultywowanych w kierunku leśnym lub na gruntach rolnych albo nieużytkach planowanych do zalesienia) można przeznaczyć tylko materiał pozyskany z obiektów zarejestrowanych w KRLMP.

Polska w UE

Wszystkie kraje członkowskie UE prowadzą własne rejestry leśnego materiału podstawowego na podstawie tych samych wytycznych zebranych w dyrektywie o obrocie leśnym materiałem rozmnożeniowym. W dyrektywie umieszczona jest lista gatunków drzew leśnych objętych regulacjami, kryteria wyboru poszczególnych obiektów oraz zalecenia dotyczące obrotu lmr. Nadrzędny cel tych regulacji to wzrost wartości lasów oceniany w odniesieniu do ich stabilności, dostosowania, odporności, różnorodności i produkcyjności (produkcja drewna).

Na stronie internetowej Forematis (Forest Reproductive Material Information System, www.ec.europa.eu/forematis) znajdują się ogólnodostępne dane z rejestrów wszystkich państw członkowskich UE, w tym również z polskiego KRLMP. Strona Forematis jest prowadzona tylko w języku angielskim, ale każdy z powodzeniem odczyta zgromadzone tam dane. Można z łatwością odnaleźć obiekty zarejestrowane w poszczególnych krajach UE, np. na Cyprze, w Hiszpanii, w Czechach lub w Estonii. Widoczne są różnice pomiędzy krajami w rejestrowanych gatunkach, rodzajach i liczbie obiektów leśnego materiału podstawowego. Mają na to wpływ nie tylko zmienne geograficznie warunki przyrodnicze i wielkość powierzchni leśnej, lecz także struktura własności lasów oraz organizacja gospodarki leśnej w poszczególnych państwach Wspólnoty. Na ich tle Polska wyróżnia się dużą liczbą zarejestrowanych obiektów. Dla polskiej gospodarki nasiennej charakterystyczne jest wykorzystywanie lmr pochodzącego głównie z drzewostanów nasiennych, szczególnie z gospodarczych drzewostanów nasiennych rejestrowanych w I części KRLMP (drzewostany służące do produkcji lmr kategorii ze zidentyfikowanego źródła, czyli o znanym pochodzeniu). W Polsce wypracowano system selekcji populacyjnej (wybór drzewostanów-populacji) uzupełniony selekcją indywidualną (wybór drzew matecznych, z których następnie zakłada się plantacje nasienne). Selekcja pojedynczych osobników nie rozwinęła się w Polsce w takim stopniu jak w innych krajach UE.

Są państwa we Wspólnocie, w których w ogóle nie zarejestrowano drzewostanów w I części KRLMP, czyli odpowiadających naszym gospodarczym drzewostanom nasiennym.

W państwach, w których lasy stanowią głównie własność prywatną, a szkółki produkujące lmr prowadzone są w większości przez firmy prywatne, prym wiedzie materiał pozyskiwany z plantacji nasiennych.

Warto rzucić okiem na europejski rejestr leśnego materiału podstawowego. Zapewne będzie to źródło ciekawych spostrzeżeń i refleksji, tym bardziej że obecnie Polska sprawuje półroczną prezydencję Rady Europy, a na unijnej wokandzie są właśnie sprawy dotyczące obrotu leśnym materiałem rozmnożeniowym. Rozstrzygane są m.in. rejestracja i wykorzystywanie drzewostanów zachowawczych, które w myśl obowiązujących regulacji nie stanowią drzewostanów nasiennych.

Polska aktywnie uczestniczy w ustaleniach dotyczących planowanych zmian, a w unijnych spotkaniach biorą udział m.in. przedstawiciele Biura Nasiennictwa Leśnego (BNL) oraz Leśnego Banku Genów Kostrzyca (LBG) reprezentującego LP.

Wracając na grunt polski…

Zalecenia dyrektywy o obrocie lmr Polska realizuje poprzez przepisy ustawy z 2001 r. o leśnym materiale rozmnożeniowym. Po wejściu do UE w 2004 r. pierwsze obiekty zostały zarejestrowane w KRLMP automatycznie. Były to obiekty wcześniej wykorzystywane do produkcji lmr w LP oraz parkach narodowych. Kolejne wybierane obiekty LMP zarejestrowano i rejestruje się nadal na podstawie indywidualnych wniosków właścicieli i zarządców lasów.

W polskim KRLMP zarejestrowanych jest obecnie ok. 27 tys.obiektów. Rejestr prowadzi od 2004 r. minister właściwy ds. środowiska – obecnie Minister Klimatu i Środowiska przy pomocy Biura Nasiennictwa Leśnego.

KRLMP jest ogólnie dostępny na stronie internetowej BNL: www.bnl.gov.pl. Rejestr jest aktualizowany na bieżąco. Znajdziemy w nim wszystkie zarejestrowane w Polsce obiekty LMP.

Zgromadzone dane są przechowywane wieczyście i udostępniane, nawet gdy obiekt został wykreślony z rejestru. Dzięki przechowywanym i łatwo dostępnym informacjom każdy odbiorca lmr może zweryfikować dane materiału, który zakupił. Dane o pochodzeniu lmr służą do doboru materiału do upraw leśnych zgodnie z regionalizacją nasienną. Dodatkowo gromadzone dane w jednostkach LP przyniosą potomnym szczegółowe informacje o pochodzeniu pierwotnym lasów, które wyrosną z zakładanych dziś upraw leśnych. Obecnie taka wiedza jest rzadkością.

KRLMP jest łatwo dostępny. Można w nim ustawiać filtry, które ułatwiają wyszukiwanie informacji. W rejestrze znajdziemy m.in.: numer obiektu, dane jego właściciela lub zarządcy, rodzaj i gatunek leśnego materiału podstawowego, lokalizację obiektu (gmina, adres leśny), region pochodzenia, pochodzenie pierwotne (jeśli jest znane) oraz wielkość zajmowanej powierzchni. Osoby poszukujące nasion lub sadzonek o konkretnym pochodzeniu, znajdą w KRLMP informacje o ilości pozyskanego materiału z danego obiektu oraz nazwę podmiotu, który ten materiał pozyskał. Ogólnodostępny rejestr to pomocna baza wiedzy, szczególnie gdy doświadczamy deficytu materiału rozmnożeniowego, np. ze względu na zbyt słabe kilkuletnie owocowanie lub nawet zupełny jego brak.

Rejestracja w KRLMP

W KRLMP rejestrowane są następujące rodzaje leśnego materiału podstawowego: źródło nasion, drzewostan,drzewo mateczne, plantacja nasienna, klon i mieszanka klonów.

Każdy właściciel lasu lub jego zarządca może zarejestrować obiekt w KRLMP. Rejestrowane obiekty LMP muszą jednak spełniać wymagania dotyczące jakości, produkcyjności, a w niektórych przypadkach również wielkości powierzchni i wieku.

Szczegółowe wymagania, jakie powinien spełniać LMP, są wskazane w ustawie o lmr i rozporządzeniach dotyczących wymagań dla LMP (dostępne do pobrania na stronie internetowej BNL). Wnioski o rejestrację obiektów nasiennych kieruje się do BNL. Decyzje o rejestracji wydaje, w imieniu ministra, dyrektor BNL. Właściciel lub zarządca obiektu jest zobowiązany zgłaszać na bieżąco wszelkie zmiany danych zawartych we wniosku o rejestrację.

Wykreślenie obiektu z KRLMP może nastąpić na wniosek właściciela lub zarządcy (bez podawania przyczyny) albo w wyniku kontroli, która wykaże, że obiekt nie spełnia ustawowych wymogów. Wykreślenie z KRLMP nie oznacza, że obiekt został lub zostanie wycięty. Po wykreśleniu obiektu z KRLMP nie będzie można jednak wprowadzać w obrót na cele leśne materiału pozyskanego z tego obiektu.

KRLMP składa się z czterech części (patrz tabela). W I części rejestrowane są źródła nasion i drzewostany (GDN), w II części KRLMP rejestruje się drzewostany– wyselekcjonowane populacje (WDN). W III części KRLMP rejestrowane są drzewa mateczne, plantacje nasienne (klonalne i rodowe – tzw. plantacyjne uprawy nasienne) oraz klony i mieszanki klonów. W IV części KRLMP rejestrowane są obiekty, których potomstwo zostało przetestowane, a wyniki testów potwierdziły spełnianie wymagań określonych dla obiektów rejestrowanych odpowiednio w pozostałych częściach rejestru.

Właściciele i zarządcy obiektów nasiennych

Właścicielem większości obiektów zarejestrowanych w KRLMP jest skarb państwa, a zarządcami tych obiektów są głównie nadleśnictwa oraz w mniejszym stopniu parki narodowe, uczelnie, zarządy dróg. Pozostałe pojedyncze obiekty stanowią własność prywatną, która jest zarządzana przez swoich właścicieli, dzierżawców lub zarządy wspólnot.

Wszyscy właściciele lub zarządcy w takim samym stopniu odpowiadają za zarejestrowane obiekty. Szczególną i liczną grupą zarządców są nadleśnictwa, które biorą udział w badaniach naukowych i programach prowadzonych przez LP, IBL w Sękocinie, Instytut Dendrologii PAN w Kórniku oraz czołowe uczelnie obejmujące tematy badawcze z zakresu genetyki leśnej, nasiennictwa i szkółkarstwa, tj. UJK w Bydgoszczy, UP w Poznaniu, UR w Krakowie i SGGW w Warszawie. Z obiektów nasiennych zarządzanych przez LP korzystają zarówno nadleśnictwa, jak i inne jednostki, prywatne firmy oraz rolnicy zajmujący się produkcją materiału rozmnożeniowego na cele leśne. Warto jednak pamiętać, że pozyskiwanie materiału rozmnożeniowego z obiektów zarządzanych przez LP powinno się odbywać na podstawie umowy zawartej z nadleśnictwem. Warunki umów są sprawą indywidualną, a pozyskiwanie lmr w obiektach udostępnianych przez LP może wiązać się z opłatą.

Lasy Państwowe prowadzą również własny rejestr obiektów przeznaczonych do pozyskiwania materiału rozmnożeniowego (SILP web zasoby) oraz mają dodatkowe wewnętrzne przepisy, które uszczegóławiają lub uzupełniają wytyczne z ustawy o lmr. Dodatkowe wytyczne dotyczące obiektów leśnego materiału podstawowego obowiązujące w LP znaleźć można w opracowaniu Wytyczne dotyczące ochrony leśnych zasobów genowych na potrzeby nasiennictwa i hodowli drzew leśnych (załącznik do zarządzenia nr 29 dyrektora generalnego LP z 2013 r.) oraz w obowiązujących Zasadach Hodowli Lasu z 2023 roku. W Wytycznych… opisane zostały m.in. przyjęte w LP procedury odnośnie do typowania, uznawania i rejestrowania LMP.

Warto przy tym pamiętać – to uwaga głównie do rozpoczynających pracę absolwentów leśnictwa – że ustawa o lmr jest aktem nadrzędnym w stosunku do zarządzeń dyrektora generalnego LP, nie odwrotnie. Istotny również bywa fakt, że zarządzenia dyrektora generalnego LP nie dotyczą lasów prywatnych.

Ciekawostką jest, że IBL (obecnie państwowa jednostka organizacyjna nadzorowana przez Ministra Klimatu i Środowiska) wciąż prowadzi swój rejestr drzew matecznych zapoczątkowany w 1969 roku. Drzewo zarejestrowane w tym rejestrze pod nr 2 – modrzew europejski (obecny wiek 164 lata) wciąż jest obecne w leśnej gęstwinie Nadleśnictwa Suchedniów. Jest to drzewo zarejestrowane również w KRLMP pod numerem MP/3/39674/05.

Zarejestrowane w KRLMP drzewostany nasienne łatwo rozpoznać w terenie, ponieważ ich granice, zgodnie z ustawą o lmr, oznakowane są charakterystycznymi żółtymi opaskami na drzewach (ciągłymi lub przerywanymi). Podobnie znakowane są drzewa mateczne, na których dodatkowo powinien znajdować się numer z KRLMP. Przepisy nie narzucają obowiązku znakowania plantacji nasiennych, które swoją drogą są łatwo rozpoznawalne w terenie ze względu na regularną i schematyczną formę. Ustawa o lmr nie wprowadza obowiązku znakowania źródeł nasion. Jednak bywa, że nadleśnictwa ze względów praktycznych je znakują – przepisy tego nie zabraniają.

Trzeba pamiętać, że zarejestrowany drzewostan nasienny dotyczy tylko jednego gatunku. To oznacza, że na tej samej leśnej powierzchni może być zarejestrowanych kilka obiektów nasiennych, każdy pod innym numerem.

Kontrola LMP

Leśny materiał podstawowy zarejestrowany w KRLMP podlega okresowej kontroli pod względem spełniania wymagań określonych w ustawie o lmr i rozporządzeniach dotyczących szczegółowych wymagań dla leśnego materiału podstawowego. Kontrole te przeprowadza minister ds. środowiska nie rzadziej niż raz na 5 lat. Kontrole są realizowane przez pracowników BNL w obecności właściciela lub zarządcy leśnego LMP.

Więcej szczegółowych informacji o drzewostanach nasiennych, drzewach matecznych, plantacjach i archiwach klonów pojawi się w kolejnych artykułach.

Tymczasem przy końcówce zbiorów nasion w bieżącym sezonie nasiennym (1 maja 2024 r. – 30 kwietnia 2025 r.) życzę wszystkim producentom i dostawcom lmr owocnych zbiorów!

Autorka jest Naczelnikiem Wydziału Obrotu Leśnym Materiałem Rozmnożeniowym