Zabytki ujawniane na niemal każdym kroku jak grzyby po deszczu? Jak nie doprowadzić do kolizji konieczności ochrony zabytków z interesami Skarbu Państwa w postaci zagrożenia dla dochodów z gospodarki leśnej? Jeden ze sposobów opracowano w Nadleśnictwie Zdrojowa Góra i obecnie jest on realizowany na terenie całej RDLP w Pile.

Występowanie różnorodnych zabytków na terenach zalesionychod dawna było oczywistością i nie budziło emocji. Zwłaszcza dlatego, żeodnotowywano je incydentalnie. Właścicielom czy administratorom obszarów, naktórych się znajdowały, ich obecność nie stwarzała większych kłopotów.Zazwyczaj były to grodziska, kurhany lub cmentarzyska kurhanowe czy teżpozostałości cmentarzy z XVIII, XIX i pierwszej połowy XX wieku.

Warto stworzyć rejestr zabytków

Obowiązujące prawo nakłada na właściciela, względnieadministratora terenu, na którym znajdują się zabytki, szereg powinności.Przede wszystkim (art. 5 pkt 3 ustawy o ochronie zabytków) oznacza tokonieczność zabezpieczenia i utrzymania zabytku w jak najlepszym stanie. Ofakcie jego istnienia właściciele terenu zostają poinformowani zazwyczaj przezurzędy konserwatorskie. Niemniej różnorodne ewidencje zabytków są przeważnieniekompletne, a problem ten dotyka szczególnie obszarów zalesionych. Wrezultacie na terenach administrowanych przez Lasy wiedza o liczbiezlokalizowanych w ich granicach obiektów – elementów dziedzictwa kulturowego –przekracza często dane zgromadzone w spisach konserwatorskich.

Kopiec na granicy dawnego Nadleśnictwa Zelgniewo i pól uprawnych

W tej sytuacji, respektując obowiązujące prawo, wNadleśnictwie Zdrojowa Góra podjęto decyzję o samodzielnym sporządzeniu listyobiektów zabytkowych podlegających jego opiece. W rezultacie różnorodnekwerendy, badania i analizy prowadzone w ciągu ostatnich kilkunastu latprzyniosły prawdziwy nawał informacji i odkryć, które diametralnie zmieniłydotychczas funkcjonujący stan wiedzy o znajdujących się tu zabytkachidentyfikowanych jako elementy dziedzictwa kulturowego. Ich liczba zwiększyłasię w takim stopniu, że niezbędne było stworzenie grupującej je bazy danych.

Składa się ona obecnie z trzech konsekwentnie zwiększanychczęści. Początkowo każda z nich powstawała jako rezultat odrębnych projektów.

Co kryją wykopaliska?

Jako pierwsza rozwijała się ewidencja stanowiskarcheologicznych. Najstarsze informacje z terenów administrowanych obecnieprzez Nadleśnictwo Zdrojowa Góra pochodzą z początków XX wieku. W 1901 r. A.Goetze przeprowadził badania wykopaliskowe na cmentarzysku kurhanowym (mylnieidentyfikowanym jako Zelgniewo), którego relikty zachowały się do naszychczasów na terenie leśnictwa Płociczno.

Kolejne odnotowywano u schyłku XX i w początkach XXI wieku.Był to szereg domniemanych cmentarzysk kurhanowych oraz skarb przedmiotówbrązowych kultury łużyckiej. Powstała w ten sposób lista liczyła niespełna 20stanowisk archeologicznych.

Od 2010 r. na terenie nadleśnictwa realizujemy projekt badańpowierzchniowych w granicach odnowień leśnych. W rezultacie tych działańewidencja stanowisk archeologicznych na terenach zalesionych NadleśnictwaZdrojowa Góra liczy obecnie blisko 170 pozycji.

Obiekty historyczne w leśnictwach

Kolejne, równolegle realizowane zadanie dotyczyło tworzeniabazy danych zawierającej listę obiektów dziedzictwa historycznego na terenachNadleśnictwa Zdrojowa Góra. W tym celu sporządzono „Ankietę historycznąobiektów Nadleśnictwa Zdrojowa Góra”, którą w 2010 r. rozesłano do każdego zpodległych leśnictw (wówczas 10). Oczekiwano informacji o obiektach, któreadresaci intuicyjnie łączyli z dziedzictwem historycznym. Dlatego w swymzałożeniu ankieta była ogólna, otwarta i zawierała dziesięć szerokich pytań. Wefekcie powstał pierwszy katalog obejmujący 80 pozycji.

Każda z nich została w terenie zweryfikowana, udokumentowanafotograficznie i opisowo oraz namierzona urządzeniem GPS. Ich lista była bardzourozmaicona, złożyły się na nią m.in. przydrożne kamienie kierunkowe z XIX w.,pozostałości cmentarzy z XIX i początków XX w., bunkry z czasów II wojnyświatowej czy kopce wyznaczające dawne granice własności. Spis ten uzupełnionoo szereg innych obiektów, obecnie łącznie jest ich już ponad sto.

Wyniki skaningu laserowego

Trzecią grupę informacji pozyskano dzięki przeglądowiudostępnionych wyników lotniczego skaningu laserowego LiDAR. Zaowocował onprzede wszystkim rejestracją reliktów co najmniej kilkuset mielerzy w licznych,wielohektarowych koncentracjach oraz dokładnym zobrazowaniem układów transzei iróżnorodnych stanowisk ogniowych z czasów II wojny światowej. Pozyskano w tensposób tak dużo źródeł, że ich opracowanie będzie wyjątkowo czaso- ipracochłonne. Równocześnie trzeba pamiętać, że odkrycia dokonywane dziękiLiDAR-owi w lasach są oparte na skaningu laserowym o niewielkiej czułości na 1m2. Trudno sobie nawet wyobrazić wyniki uzyskane po zagęszczeniu pomiarów dopoziomu porównywalnego dla terenów zurbanizowanych.

Wspomniana już baza danych dotyczących szeroko pojętychobiektów wiążących się z dziedzictwem kulturowym rozrasta się w stopniuznacznie przekraczającym pierwotne oczekiwania. Nie jest ona jednak celem samymw sobie. Obecnie chcemy znaleźć odpowiedź na zasadnicze pytania: „Jak pogodzićkonieczność prowadzenia gospodarki leśnej z obowiązkiem ochrony ujawnionychzabytków?” oraz „Czy i ewentualnie w jakim stopniu gospodarka leśna madestrukcyjny wpływ na elementy dziedzictwa kulturowego?”. Nie jest to błahyproblem.

Konflikt interesów?

Funkcjonowanie LP jest oczywiście oparte na zapisach ustawyo lasach. Wśród nich, w kontekście poruszanej tu problematyki, uwagęprzyciągają następujące powinności: zadanie prowadzenia trwale zrównoważonej iwielofunkcyjnej gospodarki leśnej (w tym: powszechnej ochrony lasów, trwałościutrzymania lasów, ciągłości i zrównoważonego wykorzystania wszystkich funkcjilasów oraz powiększania zasobów leśnych) oraz działanie LP na zasadachsamofinansowania. Lasy Państwowe są, bez wątpienia, istotną częścią gospodarkinarodowej. Stąd zwłaszcza drugi z wymienionych wyżej punktów zostałdoprecyzowany w Rozporządzeniu Rady Ministrów z 6 grudnia 1994 r. w sprawieszczegółowych zasad gospodarki finansowej w PGL LP. Wśród podstawowych regułzarządzania finansami ustanowiono m.in.: prowadzenie działalności na zasadachrachunku ekonomicznego.

Do niedawna zabytki były rejestrowane w lasachincydentalnie. W rezultacie, nawet jeśli rejon ich występowania wyłączano zgospodarki leśnej, nie miało to większego przełożenia na ekonomiczny aspektfunkcjonowania poszczególnych nadleśnictw. Skoro jednak, jak się okazuje,występują one masowo na terenach zalesionych, sytuacja ta może ulecdiametralnej zmianie – zwłaszcza gdy są one rejestrowane na dużychpowierzchniach. W takim przypadku bierne oczekiwanie na rozwój wypadków możesię zakończyć konfliktem, w którym interesy Skarbu Państwa w postacikonieczności ochrony zabytków będą rywalizować z jego interesami w postacizagrożenia dla dochodów uzyskiwanych tytułem prowadzenia gospodarki leśnej.

Obfitość występowania i perspektywa dalszego rejestrowaniaróżnorodnych zabytków na terenie Nadleśnictwa Zdrojowa Góra postawiły nas wobliczu zagadnień związanych z ochroną dziedzictwa archeologicznego. Napotrzeby omawianej problematyki rejestrowane stanowiska archeologicznepodzielono na dwie grupy: obejmujące stanowiska płaskie oraz charakteryzującesię własnymi formami krajobrazowymi.

Płaskie stanowiska archeologiczne

W świetle rezultatów dotychczas prowadzonych badań należyprzyjąć, że płaskie stanowiska archeologiczne występują w lasach powszechnie.Obecne szacunki wskazują, że co najmniej jedno z nich przypada statystycznie nakażde 10 ha powierzchni zalesionej Nadleśnictwa Zdrojowa Góra. Przy tak masowejskali ich obecności nic nie wskazuje na to, aby gospodarka leśna miała być dlanich zagrożeniem. Przede wszystkim ich rejestracja na obszarach zalesionychjest możliwa wyłącznie w trakcie czynności związanych z odnowieniem – głównieorką (w tym orką z pogłębiaczem). Specyfika upraw leśnych powoduje rzecz jasna,że takie zabiegi gospodarcze są stosowane w swego rodzaju cyklachprodukcyjnych, a więc po uzyskaniu przez drzewa wieku rębności (np. co 90–120lat dla sosny i nawet do 150–160 lat dla drzew liściastych).

Oznacza to, o ile nie doszło do sytuacji szczególnej(zniszczenie uprawy przed uzyskaniem przez nią wieku rębności w wyniku atakuszkodników, pożaru, klęski naturalnej itp.), że obecnie rejestrowane w lasachstanowiska płaskie pozostawały nietknięte od początków XX wieku. Porównując tęsytuację do trwającego obecnie rozorywania archeologicznego dziedzictwa naterenach uprawianych rolniczo, jego część położoną na obszarach zalesionychmożna uznać za wyjątkowo bezpieczną. Tym bardziej że kolejna ewentualna orka naich powierzchni jest spodziewana za ok. 100 lat – i to pod warunkiem, że dotego czasu nie zmienią się metody odnawiania upraw leśnych.

Wbrew pozorom tylko nieco inaczej sytuacja ta wygląda wprzypadku stanowisk charakteryzujących się własnymi formami krajobrazowymi.Pomijając te, które w wyniku różnych badań znajdują się już w ewidencjachkonserwatorskich, ich odkrycie jest możliwe w zasadzie w każdej chwili –podczas lustracji wyników lotniczego skaningu laserowego LiDAR. Oznacza to, żemożna je zarejestrować w drzewostanie o każdym wieku, a nie tylko – jakwspomniane wyżej stanowiska płaskie – w krótkim okresie między zaoraniem zrębua nasadzeniem nowego lasu. Zatem mogą się one znajdować także na tychfragmentach drzewostanu, który w najbliższej przyszłości jest planowany dozrębu, a następnie do odnowienia. Zresztą zasadniczo nie ma przesłanek, abyprzypuszczać, że tego typu prace mogą być większym zagrożeniem – zwłaszcza,jeśli gospodarujący mają świadomość występowania zabytków na ich terenach.

Czy prace leśne szkodzą zabytkom?

Obecnie znane relikty grobowców megalitycznych, grodzisk czykurhanów w większości przypadków przetrwały przez tysiąclecia dlatego, że nieznajdowały się w granicach pól uprawnych, lecz rosnących od wielu pokoleńlasów. Niemniej nawet stosunkowo mało inwazyjna leśna orka może powodowaćuszkodzenia stanowisk omawianego typu. Dlatego, biorąc pod uwagę rozległośćrejestrowanych obecnie stanowisk o własnych formach krajobrazowych (zwłaszczapól mielerzy), a zatem i pewność, że w ich granicach będą prowadzone pracezwiązane z gospodarką leśną, za celową uznano konieczność rozpoznaniazwiązanych z nią zagrożeń.

W lipcu 2017 r. zbadano wykopaliskowo relikty mielerza,który wraz z blisko stu innymi na powierzchni ponad 27 ha współtworzy obecnie stanowiskonr 40 w Skórce, (gm. Krajenka, pow. złotowski). Wyniki analiz radiowęglowychpróbek z jego wnętrza wskazują, że węgiel drzewny wyżarzano w nim ok. 1700–1720roku. W oparciu o dane z zachowanej mapy leśnej z 1874 r. można stwierdzić, że obecnierelikty mielerzy na badanym stanowisku porasta czwarte pokolenie lasu. Spośródnich w nasypie zidentyfikowano jedynie uszkodzenia powstałe podczas orkipoprzedzającej sadzenie obecnego lasu – z 1965 roku. Było to kilka równoległychdo siebie bruzd, zagłębionych od kilkunastu do dwudziestu paru centymetrów wpowierzchnię gruntu. Skoro nasyp tworzyła średnio zbita warstwa piaskuwymieszanego z węglami drzewnymi, to opresyjność orki leśnej należy uznać w tymprzypadku za znikomą. Zakładając podobną skalę zniszczeń podczas przyszłychodnowień, relikty mielerza byłyby czytelne zapewne jeszcze po kolejnychdziesięciu pokoleniach lasu.

Oceniając tę sytuację z nieco szerszej perspektywy, możnastwierdzić, że niewątpliwie w rezultacie prac prowadzonych w ramach gospodarkileśnej może dochodzić do naruszania stanowisk o własnej formie krajobrazowej,choć zapewne tylko incydentalnie uszkodzenia mają poważniejszy charakter.

Jak opracować system?

Fragment zrębu zupełnego ze zlokalizowanym w jego granicach obozowiskiem z okresu mezolitu (VIII tysiąclecie p.n.e.)

Fot. arch. Nadleśnictwa Zdrojowa Góra (2)

Niemniej wszystkich tych sytuacji można by uniknąć, gdyby pracownicy Lasów Państwowych planujący działania gospodarcze w podlegających im drzewostanach mieli wiedzę o znajdujących się tam zabytkach. Dysponują oni bowiem paletą możliwości, które obejmują choćby obowiązek pozostawienia co najmniej 5% powierzchni każdego zrębu nietkniętych – jako tzw. kępy ekologiczne. Można je zaplanować w taki sposób, by to w ich granicach znalazły się wymagające ochrony zabytki. Również odnowienia mogą być prowadzone w różny sposób – oprócz orki „głębokiej” stosuje się orkę bez pogłębiacza (ograniczoną do rozcięcia ściółki) czy punktowe przygotowanie gleby z sadzeniem ręcznym.

Do tego celu nie wystarczy jednak sporządzenie samej bazydanych o różnorodnych zabytkach. Aby zacząć funkcjonować, należało opracowaćsystem, wg którego będą zbierane informacje i staną się one częścią zapisuplanu urządzania lasu dla każdego z nadleśnictw.

W związku z tym dyrektor RDLP w Pile powołał zespółzadaniowy. Jego celem było zaproponowanie metod oraz dokumentów służących do inwentaryzacjiobiektów dziedzictwa kulturowego w podległych nadleśnictwach. W rezultacieopracowano sześciopunktowy schemat postępowania dla nadleśnictw przed rewizjąpul:

1. Wystąpienie do właściwych urzędów konserwatorskich.Nadleśnictwo powinno sformułować pytanie o obiekty zabytkowe znajdujące się wewidencji zabytków położone na gruntach nadleśnictwa.

2. Weryfikacja otrzymanych informacji. Po uzyskaniuodpowiedzi z urzędu konserwatorskiego należy przeprowadzić weryfikacjęwymienionych obiektów oraz wizję z udziałem służb terenowych.

3. Ankieta dla służb terenowych. Wypełnienie ankietyzawierającej posiadane informacje o obiektach dziedzictwa kulturowego.

4. Analiza numerycznego modelu terenu. Najkorzystniejbyłoby, aby taką weryfikację przeprowadziła osoba o ugruntowanej wiedzy na tentemat.

5. Weryfikacja terenowa obiektów ujawnionych podczasanalizy numerycznego modelu terenu. Taka weryfikacja musi się odbyć zudziałem pracowników terenowych.

6. Naniesienie powyższych prac inwentaryzacyjnych nawarstwy mapy numerycznej z podziałem na:

Ochrona leśnego zabytku – krok po kroku

Pozyskane w ten sposób informacje powinny znaleźć swojemiejsce w Programie ochrony przyrody dla nadleśnictwa. Dodatkowo zespółzaproponował uzupełnienie corocznego sprawozdania składanego przez nadleśnictwao formach ochrony przyrody o informacje dotyczące nowo ujawnionych obiektówdziedzictwa kulturowego.

Bez wątpienia w wyniku przeprowadzonych pracinwentaryzacyjnych obiektów dziedzictwa kulturowego może się pojawićkonieczność wprowadzenia pewnych ograniczeń w prowadzonych pracachgospodarczych lub konieczność ich modyfikacji. W tym celu zespół zaproponował,aby każdy z obiektów znajdujących się w Programie ochrony przyrody otrzymałodpowiedni status:

W przypadku gdy obiekt otrzyma status pierwszy, pojawi siękonieczność ograniczenia prac gospodarczych. Można ten warunek spełnić poprzezusytuowanie obiektu w kępie ekologicznej lub powstrzymanie się od działańgospodarczych w jednym lub kilku wydzieleniach w zależności od zasięgustanowiska. Sytuacje takie będą sporadyczne.

W sytuacji gdy obiekt określi się statusem drugim, możezajść konieczność zastosowania pewnych modyfikacji w prowadzonych pracachgospodarczych. O ile w przypadku prac pozyskaniowych zastosowanie pozyskaniamaszynowego i nasiębiernej zrywki drewna powinno być wystarczające, o tyle wprzypadku przygotowania gleby może zajść konieczność braku jej pogłębienia lubprzygotowania punktowego (talerze). W przypadku prac odnowieniowych być możetrzeba będzie zainicjować odnowienie naturalne. W wykonawstwie pracpielęgnacyjnych nie powinno być żadnych ograniczeń.

W ocenie zespołu proponowany sposób postępowania nie powinienprzysporzyć pracownikom nadleśnictw dużych problemów. Pozwoli on na pewno napełne wykorzystanie posiadanej wiedzy w celu ochrony obiektów dziedzictwakulturowego.

Przedstawiony wyżej system został przyjęty przez dyrektoraRDLP w Pile i przekazany podległym nadleśnictwom do realizacji. Zgodnie z niminwentaryzację obiektów dziedzictwa kulturowego wykonano już w granicachNadleśnictwa Okonek i rozpoczęto realizację w kolejnych.

Zgodnie z przepisami zabytki podlegają ochronie bez względuna stan zachowania. Zasada ta obowiązuje także na terenach administrowanychprzez Lasy. Niemniej, żeby objąć je ochroną skuteczną, muszą one zostaćodpowiednio zaewidencjonowane oraz wprowadzone do dokumentacji służącej doplanowania zabiegów prowadzonych w ramach gospodarki leśnej. Jednym z rozwiązańmoże być zaprezentowany sposób, wypracowany w Nadleśnictwie Zdrojowa Góra, aobecnie realizowany na terenie całej dyrekcji pilskiej.

Jarosław Rola (MuzeumOkręgowe w Pile)

Adam Standio, Jarosław Szczepkowski (Nadleśnictwo Zdrojowa Góra)